Friday 21 September 2018

विलोम शब्द

              व्याकरण


           विलोम शब्द


किसी शब्द का विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्दों को विलोम कहते है। जैसे-  सत्य-असत्य , ज्ञान - अज्ञान , नवीन -प्राचीन आदि। अत: विलोम का अर्थ है - उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाल़ा । एक़ - दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते है । कुछ विलोम शब्दों के उदाहरण नीचे दिए जा रहे है -


शब्द .........विलोम


रात - दिन
अमृत - विष
अथ - इति
अन्धकार - प्रकाश
अल्पायु -दीर्घायु
इच्छा -अनिच्छ।
उत्कर्ष - अपकर्ष
अनुराग -विराग
आदि - अंत
आगामी - गत
उत्थान - पतन
आग्रह - दुराग्रह
एकता - अनेकता
अनुज - अग्रज
आकर्षण - विकर्षण
उद्यमी - आलसी
अधिक - न्यून
आदान - प्रदान
उर्वर - ऊसर
एक - अनेक
आलस्य - स्फूर्ति
अर्थ - अनर्थ
उधार - नगद
उपस्थित - अनुपस्थित
अतिवृष्टि - अनावृष्टि
उत्कृष्ट - निकृष्ट
उत्तम - अधम
आदर्श - यथार्थ
आय - व्यय
स्वाधीन - पराधीन
आहार - निराहार
दाता - याचक
खेद - प्रसन्नता
गुप्त - प्रकट
प्रत्यक्ष - परोक्ष
घृणा - प्रेम
सजीव - निर्जीव
सुगंध - दुर्गन्ध
मौखिक - लिखित
संक्षेप - विस्तार
घात - प्रतिघात
निंदा - स्तुति
मितव्यय - अपव्यय
सरस - नीरस
सौभाग्य - दुर्भाग्य
मोक्ष - बंधन
कृतज्ञ - कृतघ्न
क्रय - विक्रय
दुर्लभ - सुलभ
निरक्षर - साक्षर
नूतन - पुरातन
बंधन - मुक्ति
ठोस - तरल
यश - अपयश
सगुण - निर्गुण
मूक - वाचाल
रुग्ण - स्वस्थ
रक्षक - भक्षक
वरदान - अभिशाप
शुष्क - आर्द्र
हर्ष - शोक
क्षणिक - शाश्वत
विधि - निषेध
विधवा - सधवा
शयन - जागरण
शीत - उष्ण
सक्रिय - निष्क्रय
सफल - असफल
सज्जन - दुर्जन
शुभ - अशुभ
संतोष - असंतोष
आतुर - शांत
आगामी  - विगत
आरोह - अवरोह
आचार - अनाचार
आदत्त - प्रदत्त
आदर - अनादर
आदान - प्रदान
उचित - अनुचित
आरम्भ - अंत
आह्वान - विसर्जन
आवृत - अनावृत
आकर्ष - विकर्ष
आकर्षण - विकर्षण
आद्र - शुष्क
आच्छादित - अनाछ्दित
आहार - अनाहार
आशा - निराशा
आधुनिक - प्राचीन
आशीर्वाद - अभिशाप
आसक्त - अनाशक्त
आदर्श - यथार्थ
आगमन - गमन
आध्यात्मिक - भौतिक
आस्था - अनास्था
इच्छा - अनिच्छा
इहलोक - परलोक
ईश्वर - अनीश्वर
ईर्ष्या - प्रेम
उत्कर्ष - अपकर्ष
उषा - संध्या
उग्र - सौम्य
उदार - अनुदार
उचित - अनुचित
उपकार - अपकार
उत्थान - पतन
उधार - नगद
उन्नति - अवनति
उपयुक्त -  अनुपयुक्त
उपाय - निरुपाय
एकांगी - सर्वांगीण
कनिष्ठ - ज्येष्ठ
कृष - स्थूल
कृष्ण - शुक्ल
गुप्त - प्रकट
ग्रामीण - शहरी
घात - प्रतिघात
छली - निश्चल
छूत - अछूत
जल - थल
जन्म - मृत्यु
जंगली - पालतू
दयालु - निर्दयी
धीर - अधीर
नख - शिख
निरक्षर - साक्षर
निंदा - प्रशंसा
पक्ष - विपक्ष
पूर्ण - अपूर्ण
परकीया - स्वकीया
बंधन - मुक्ति
भद्र - अभद्र
भाव - अभाव
मौखिक - लिखित
राग - विराग
विधवा - सधवा
शयन - जागरण
शीत - उष्ण
घात - प्रतिघात
घृणा - प्रेम
चल - अचल
जटिल - सरल
ठोस - तरल
दाता - याचक
निर्मल - मलिन
नस्वर  अनश्वर
प्रभु - दास
बाढ़ - सूखा
मानव - दानव
मिलन - विछोह
मूक - वाचाल
रहित - सहित
रात्री - दिवस
लोभ - संतोष
विपन्न - संपन्न
विशुद्ध - दूषित
विरोध - समर्थन
शकुन - अपशकुन
सामिष - निरामिष
सूक्ष्म - स्थूल
हास्य - रुदन
तरुण - वृद्ध
दुर्लभ - सुलभ
पंडित - मूर्ख
पतिव्रता - कुलटा
प्रत्यक्ष - परोक्ष
भूत - भविष्य
मनुष्यता - पशुता
मिथ्या -  सत्य
मोक्ष - बंधन
योगी - भोगी
सजीव - निर्जीव
अग्नि - जल
अनाथ - सनाथ
अर्पण - ग्रहण
अथ - इति
अस्त - उदय
अगम - सुगम
अपेक्षा - उपेक्षा
अकाल - सुकाल
आयात - निर्यात
असली - नकली
अज्ञ - विज्ञ
अमर - मर्त्य
अधम - उत्तम
आतुर - शांत
आगामी - विगत
आरोह - अवरोह
आचार - अनाचार
आश्रित - अनाश्रित
आदत्त - प्रदत्त
आदर - अनादर
आदान - प्रदान
उचित - अनुचित
आरंभ - अंत
आह्वान - विसर्जन
आवृत - अनावृत
आकर्ष - विकर्ष
आकर्षण - विकर्षण
आद्र - शुष्क
आच्छादित - अनाच्छादित
आहार - अनाहार
आशा - निराशा
आधुनिक - प्राचीन
आशीर्वाद - अभिशाप
आसक्त - अनाशक्त
आदर्श - यथार्थ
आगमन - गमन
आध्यात्मिक - भौतिक
आगामी - विगत
आस्था - अनास्था
इच्छा - अनिच्छा
इहलोक - परलोक
ईर्ष्या - प्रेम
उत्कर्ष - अपकर्ष
उषा - सौम्य
उदार - अनुदार
उचित - अनुचित
उपकार - अपकार
उत्थान - पतन
उधार - नगद
उन्नति - अवनति
उत्तीर्ण - अनुतीर्ण
उपयुक्त - अनुपयुक्त
उपाय - निरुपाय
उद्यमी - आलसी
ऋजु - कुटिल
ऋणी - उऋण
एकांगी - सर्वागीण
ऐश्वर्य - दारिद्य
कनिष्ठ - ज्येष्ठ
कृश - स्थूल
कृष्ण - शुक्ल
गुप्त - प्रकट
ग्रामीण - शहरी
ग्राम्य - शिष्ट
यश - अपयश
योगी - भोगी
रचना - विनाश
रत - विरत
राजतंत्र - प्रजातंत्र
रिक्त - पूर्ण
रंगीन - रंगहीन
लोभी - संतोषी
लेन - देन
लौह - स्वर्ण
वन - मरू
विधि - निषेध
विरह - मिलन
विशालकाय - लघुकाय
विश्वास - संदेह
शकुन - अपशकुन
शयन - जागरण
शासक - शासित
शुचि - अशुचि
शोषण - पोषण
समास - व्यास
सम्पद - विपद
सरस - नीरस
स्थावर - जंगम
स्वकीया - परकीय
सांगत - असंगत
संत - असंत
संश्लिष्ट - विश्लिष्ट
वृष्टि - अनाविष्टि
विवाद - निर्णय
विशिष्ट - साधारण
विस्तार - संक्षेप
श्वेत - श्याम
सदाशय - दुराशय
सपूत - कपूत
समाज - व्यक्ति
ससीम - असीम
संकीर्ण  - उदार
सूक्षम - स्थूल
हास्य - रुदन
क्षम - अक्षम
क्षर - अक्षर
सुगम - दुर्गम
सुभग - दुर्भग
क्षुद्र - महान
श्रव्य - दृश्य
लघु - गुरु
लौकिक - अलौकिक
लिप्त - अलिप्त
लुप्त - व्यक्त
वसंत - पतझड़
वरदान - अभिशाप
वाद - प्रतिवाद
वास्तविक - अवास्तविक
विकास - पतन
विवादास्पद - निर्विवाद
विधि - निषेध
विनय - अविनय
विशालकाय - लघुकाय
वृद्ध - बालक
विश्वास - अविश्वास
विशिष्ट - साधारण
विषम - सम
विधवा - सधवा
वीर - कायर
विवेक - अविवेक
विस्तार - संक्षेप
विश्लेषण - संश्लेषण
विजय - पराजय
विस्मरण - स्मरण
व्यावाहारिक - अव्यावाहारिक
विमुख - सन्मुख
वृहत - लघु
वीरान - आबाद
विस्तृत - संक्षिप्त
वैतनिक - अवैतनिक
व्यक्त - अव्यक्त
श्रांत - अश्रांत
व्यर्थ - सार्थक
व्यय - आय
व्यष्टि - समष्टि
विद्या - अविद्या
विरत - निरत
विष - अमृत
विशेष - सामान्य
विपत्ति - संपत्ति
विभक्त - अविभक्त
विदुषी - अज्ञानी
विद्वान - मूर्ख
विशुद्ध - अशुद्ध
वृद्धि - हास्र
वादी - प्रतिवादी
वैमनस्य - सौमनस्य
विपन्न - संपन्न
विरागी - रागी
विरोध - अवरोध
शक्तिशाली - शक्तिहीन
शिष्य - गुरु
शकुन - अपशकुन
शत्रु - मित्र
शीत - उष्ण
शुभ - तरल
श्वेत - श्याम
शिव - अशिव
शोषण - पोषण
श्रीगणेश - इतिश्री
श्रध्दा - अश्रधा
सभ्यता - बर्बरता
संगत - असंगत
संतुष्ट - असंतुष्ट
सम - विषम
सर्द - गर्म
सत - असत
सगुण - निर्गुण
सफल - विफल
सजीव - निर्जीव
सचेत - अचेत
सच्चरित - दुश्चरित
ससीम - असीम
सुकर - दुष्कर
सहयोगी - प्रतियोगी
सजल - निर्जल
सित - असित
संतोष - संतोष
स्वामी - सेवक
सुधा - गरल
सुरक्षित - असुरक्षित
सृष्टि - संहार
संकल्प - विकल्प
संधि - विग्रह
संयोग - वियोग
सामायिक - असामयिक
स्पृश्य - अस्पृश्य
स्पष्ट - अस्पष्ट
सुस्त - चुस्त
सम्बद्ध - असम्बद्ध
स्वधर्म - विधर्म
साहसी - कायर
सुविधा - असुविधा
स्वदेश - विदेश
स्वजाति - विजाती
सकाम - निष्काम
सुकर्म - कुकर्म
सुगम - दुर्गम
सुख - दुःख
सुन्दर - कुरूप
सबाध - निर्बाध
सरस - नीरस
संग्रह - त्याग
संगठन - विघटन
सरल - क्लिष्ट
सत्कार - तिरस्कार
साक्षर - निरक्षर
सापेक्ष - निरपेक्ष
सद्वृत - दुवृत
सदाचार - दुराचार
स्वीकृति - अस्वीकृति
सौन्दर्य - कुरूपता
स्वाधीन - पराधीन
स्वाभाविक - अस्वाभाविक
सखा - शत्रु
सवीकार - निर्विकार
संत - असंत
सुलभ - दुर्लभ
समस्या - समाधान
संकोच - असंकोच
अल्पायु - दीर्घायु
सुसंगति - कुसंगति
सात्विक - तामसिक
सदाचारी - कदाचारी
सुपरिणाम - दुष्परिणाम
सन्मार्ग - कुमार्ग
स्वच्छ - मलिन
सार्थक - निरर्थक
साकार - निराकार
सुगंध - दुर्गन्ध
सुपात्र - कुपात्र
सुपथ - कुपथ
सुशील - दुशील
सहज - कठिन
साहस - साहसहीन
स्थूल - सूक्ष्म
सुलझाव - उलझाव
संग - असंग
सुर - असुर
साधु- असाधु
सत्य - असत्य
सुमति - कुमति
सदय - निर्दय
संकीर्ण - उदार
सदाशय - दुराशय
सुकृति - दुष्कृति
सूना - भरा
सुदूर - अदूर
सभय - निर्भय
सुबह - शाम
सच - झूठ
सुबुद्धि - कुबुद्धि
हार - जीत
हर्ष - शोक
हिंसा - अहिंसा
हित - अहित
हस्व - दीर्घ
क्षर - अक्षर
क्षणिक - शास्वत
क्षम्य - अक्षम्य
क्षमा - दंड 
लम्पट - सदाचारी
लम्ब - आधार
लम्बा - ठिगना
लम्बाई - चौड़ाई
लंबित - त्वरित
लम्बोदरा - छोटा
लकीर - बिंदु
लक्षण - कुलक्षण
लक्ष्णा - अभिधा
लक्षित - अलक्षित
लक्षितार्थ - अभिधार्थ
लक्ष्य - अलक्ष्य
लखपति - खाकपति
लगभग - पूरा
लगातार - रुक - रूककर
लगाना - हटाना
लगाव - हटाना
लगाव - दुराव
लडखडाना - संभालना
लड़ना - मिलना
लड़ाई - सुलह
लड़ाका - सद्भावी
लड़ाना - मिलाना
लतखोर - भला
लताड़ना - थपराना
लतिका - पौधा
लथपथ - सूखा
लताड़ - प्यार
लदाई - उतराई
लफंगा - भला शरीफ़
लहँगा - साड़ी
लबालब - खाली
लब्ध - अनुपलब्ध
लब्धप्रतिष्ठित - छिन्नप्रतिष्ठ
लग्न - कुलग्न
लघु - दीर्घ
लघुता - बड़प्पन
लघुशंका - दीर्घशंका
लचक - कठोरता
लचीला - कठोर
लचीलापन - कड़ापन
लजीला - निर्लज्ज
लज्जित - बेशर्म
लटकना - उठना
लटपट - सही
लड़की - लड़का
लम्हा - घंटा
लय - बेलय
लयात्मक - अलायात्मक
लरजना - थिरना
ललकना - विलगना
ललकार - पुकार
ललकारना - पुकारना
ललचना - त्यागना
ललाई - सफ़ेदी
ललित - कुरूप
लवण - शर्करा
लवलीन - अमग्न
लहलहाना - मुरझाना
लहू - पसीना
चिर - अचिर
चिरंतर - नश्वर
चोर - साधू
छल - निश्छल
छांह - धूप
जन्म - मरण
जय - पराजय
ज्येष्ठ - कनिष्ठ
ज्योति - तम
जड़ - चेतन
जागरण - निद्रा
जाग्रत - सुप्त
ज्योतिर्मय - तमोमय
जागृति - सुषुप्ति
जेय - अजेय
जल - स्थल
जवानी - बुढ़ापा
जीवन - मरण
जीवित - मृत
जोड़ - घटाव
जंगम - स्थावर
जाति - विजाति
ज्वार - भाटा
जटिल - सरल
झोपडी - महल
तम - ज्योति
तिमिर - प्रकाश
तीव्र - मंद
तुकांत - अतुकांत
तुच्छ - महान
नख - शिख


[ 07/12/2017 - 7:20am ]


🌷🌷 EDITED BY  🌷🌷
🌷🌷    RRR      🌷🌷
🌷🌷RAUSHAN 🌷🌷
🌷🌷  KUMAR  🌷🌷


No comments:

Post a Comment